Vètyè: Yon Flanm nan Men Limanite
Vètyè se kote limyè listwa klere fò.
Lagè ki te mennen nan endepandans premye repiblik nwa nan mond lan, Ayiti, te dire plizyè deseni. Jean-Jacques Dessalines, ki te pwoklame viktwa a 1ye janvye 1804, te yon gason ki te konnen pwofite entelijanman de yon eritaj trè onorab ke Toussaint Louverture te kite nan tèt batay sa a pou premye libere yon pèp nwa nan Amerik.
Batay Vètyè a te fèt nan banlye nò Saint-Domingue, non Ayiti pandan esklavaj, tou pre komin Limbé jodi a. Sou yon lapli ki tonbe fò, melanje labou ak san sòlda libète yo reprezante pa lame endijèn Dessalines, nan dat 18 novanm 1803.
Esklavaj, Yon Tach Onte
Eksplwatasyon moun pa lòt moun pa yon fenomèn ke sèlman Nwa ki te soufri atravè listwa. Se pa sa sèlman, moun ki te ranpòte viktwa nan 1804 se desandan dirèk moun ki te travèse Atlantik la fòse, pou ranplase Amerendyen yo, ki menm te sibi yon jenosid akoz pratik esklavaj la. Li ta enpòtan pou souliye ke esklavaj se yon pratik (ki, malgre li se yon bagay ki fin ansyen nan listwa imen), men li te rive nan pwen ki te dire 400 ane kote li te asosye prèske eksklizivman ak yon kategori moun, sa vle di, moun ki gen po nwa.
Se egzakteman sou sa nivo sa a ke jou 18 novanm 1803 a te yon viktwa ki te sou yon nivo pou tout limanite. Jou sa a, melanje ak eksplwa ewo ayisyen yo, te tounen yon senbòl viktwa kont yon onte ki, malerezman, te rive travèse tan kòm yon nòmal. Men, menm jodi a, kèk moun gen difikilte pou yo rele sa yon krim kont limanite.
An fon, Vètyè rete yon flanm ki leve kont barbare ki te karakterize epòk li a. Yon prèv final sou nesesite pou limanite kanpe sou pye pou pran dwa li pou viv avèk diyite, lib, malgre tout menas potansyèl.
Vètyè ak konsekans li yo
Ayiti te fèt apre yon lagè san pitye, mennen pa yon mas moun opprime, kont yon gwo kantite kriminèl ki pi byen ame pase sa yo ki te depote yo nan egzèsis onte esklavaj la. Nan lagè sa a, entèlijans ayisyen an te vin parèt devan mond lan gras a ewo nou yo tankou Toussaint Louverture, Jean-Jacques Dessalines, Henri Christophe ak anpil lòt ankò.
Vètyè se manman endepandans ayisyen an. Vètyè te depase listwa moun yo pou rive nan mond jodi a. Pa egzanp, gen yon pati nan Vètyè nan sa Barack Obama te kapab prezante tèt li nan eleksyon prezidansyèl Etazini an 2007. Rèv egalite ak libète pastè evanjelik nwa ameriken an, Martin Luther King, se yon pwofondè ki soti nan lojik Vètyè. Vètyè gen plas li nan tout liv glorieux yo. Paske gen yon pati nan Vètyè nan chak moun opprime ki leve pou fè fas ak vwa ki ap opprime nan mechanste mo mal pale.
Vètyè se yon ka ki istorikman te konnen kijan pou defye yon lapli onte ki tounen yon tach morbid sou do listwa moun. Vètyè se pi bèl repons ki janm fèt kont senbòl inhumanite ki pi konplè, referans pou pòt Non-Retou nan Gorée, kanpe kont tout yon ras moun, tout yon pati nan limanite, nan Senagal.
HaïtiEnpòtans li pou mond jodi a
Mond lan toujou sanble ap viv anba dominasyon ideyoloji sipremasi blan ki te fè barbarite esklavaj posib, ateste spesifikite ak supèriorite sòti nan sa sou yon ras pi fò pase lòt sou baz koulè po a. Yon ideyoloji ki deja demanti ak yon ti kras de konnen syantifik depi dènye syèk la. Nan yon mond plen konfli tout jan, pafwa kache oswa ouvè nan chalè, yon mond kote pi opprime yo souvan bezwen modèl motivasyon, pou kapab ranfòse kouraj yo epi fè fas ak bourik yo pou yo simonte yo. Vètyè se yon flanm reyèl. Paske moun ki te genyen nan Vètyè pa t pi byen ame, men pito moun ki te goumen ak kè kontan, kò ak nanm, nan yon lojik jistis inivèsèl, pou yon nouvo destine ki te parèt fyè devan je tan sa a nwa.
Vètyè rete ak kenbe kòm senbòl ki fè posib chak dènye batay pou viktwa nan pi jis koz la: koz imen an, koz nou.
